قلعه‌ی رودخان ِ فومن ِ گیلان

«گیلان جان دوس دارم من تِه باهارا

تِــه اون سیفید گـــول ِ آلــوچه دارا

تِـه واشکافته گـولان ِ سورخ و زردا

تِـــه صــئرا و تِـــه جنگل تِـــه رووارا»

توانا - دژ رودخان یا همان قلعه‌ی حسامی نام قلعه‌ای است تاریخی که در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن در استان گیلان قرار گرفته است.شهر فومن که به نام‌های بومن، پومن، دارالاماره، فومنات و بیه‌پَس نیز شهرت دارد از شهرهای مهم استان گیلان است. مساحت این قلعه بیش از ۵۰ هزار متر مربع است که در ارتفاعی بیش از ۶۰۰ متر و در بلندترین نقطه‌ی کوه قرار گرفته است. دیوار این قلعه ۱۵۰۰ متر طول دارد و در آن ۶۵ برج و بارو قرار گرفته است. این بنا به وسیله‌ی سنگ و آجر ساخته شده است و در بخش‌های حساس بنا، با سنگ وملات ساروج ساخته شده است.

از آن‌جا که این قلعه‌ی تاریخی در کنار رودخانه قرار گرفته است به آن «رودخان» می‌گویند. کلمه‌ی رودخان مخفف رودخانه و قلعه‌رودخان یعنی قلعه‌ای که در نزدیکی رودخانه است. این قلعه در ادوار تاریخی مختلف به نام‌های قلعه‌ی «هزارپا» و «سکسار» نیز نامیده شده است. بسیاری از باستان‌شناسان و کارشناسان امر قدمت ساخت این قلعه‌ی تاریخی را به دوران ساسانیان و هم‌زمان با حمله‌ی اعراب می‌دانند اما این قلعه در زمان سلجوقیان تجدید بنا شده است و از پای‌گاه‌ مبارزاتی اسماعیلیان بوده است.

برای رسیدن به قلعه پس از عبور از شهر فومن، روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه‌کش، سیدآباد و قلعه‌ی رودخان می رسیم به روستای حیدرآلات که جاده‌ای اتومبیل‌رو به آن ختم می‌شود. این مسیر تا قلعه را باید با پای پیاده طی کرد که چیزی حدود ۵ کیلومتر است. در بخشی از مسیر پله‌های احداثی وجود دارد. بر اساس تحقیقات انجام شده، این دژ عظیم طی رویدادهایی که پس از دوره ی ساسانیان اتفاق افتاد تخریب شد و از آن‌جا که همان‌طور که گفته شد در قرن ۵ و ۶ توسط سلجوقیان مرمت شد در شمار قلاع اسماعیلیه مشهور شمرده‌ می‌شود. از روستای قلعه‌رودخان تا خود قلعه دارای طبیعتی بسیار زیبا و چشم‌نواز است. در این مسیر درختانی قرار دارد که قدمتی بسیار طولانی دارند.

قلعه‌ی رودخان از دو بخش «ارگ» که محل زندگی حاکم و حرم‌سرای وی بوده و «قورخانه» که محل فعالیت‌های نظامی و زندگی سربازان بوده تشکیل شده است؛ قروخانه همان زرادخانه است. ارگ در قسمت غربی این بنا و در دو طبقه قرار گرفته است که جنس آن از آجر است. قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقی در دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد بر اطراف مسلط است. بخش شرقی قلعه نیز شامل ۱۲ ورودی، زندان، در ِ اضطراری، حمام و آبریزگاه است و بخش غربی نیز ۱۲ در ورودی دارد، چشمه و حوض و آب‌انبار و سردخانه و حمام و همین‌طور آبریزگاه ِ شاه‌نشین و چند واحد مسکونی نیز وجود دارد که با برج و بارو محصور شده‌اند.

برای نخستین بار در سال ۱۸۳۰ میلادی «آلکساندر شودزکو» محقق لهستانی‌الاصل هنگام تحقيق در گيلان متوجه‌ی این قلعه شد. او در این مورد می‌نویسد: «دژی است بر بالای كوهی در قسمت عليای رودخانه‌ای به همين نام، بام آن سنگی است و طرفين ورودی دارای دو برج دفاعی مستحكم است و بر روی كتيبه سر در ورودی آن حک شده است كه اين قلعه برای نخستين بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هـ . ق. برای سلطان حسام‌الدين امير دباج بن امير علاءالدين اسحقی تجديد بنا شد.»

با این‌که قلعه‌ی رودخان، مدت‌ها مرکز حکم‌رانی حاکمان گیلانی «بیه‌پس» بوده است اما در متون تاریخی و هم‌چنین جغرافیایی گیلان تا پیش از قرن دهم هجری نامی از آن نبوده است. تنها عبدالفتاح فومنی در تاریخ گیلان صفحه‌ی ۱۸۳ یک بار از کوه قلعه رودخان یاد می‌کند و می‌نویسد: «امیره شاهرخ و کامیاب، پسران امیره سالار و بنی اعمام حسین خان بودند که به دستور حسن خان کهدمی در کوه قلعه رودخان کشته شدند.» دکتر منوچهر ستوده در جلد اول کتاب «از آستارا تا استرآباد» قلعه‌ی رودخان را سومین بنا از بناهای عجیب هفت‌گانه‌ی گیلان معرفی می‌کند و می‌نویسد: «من تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیده ام. تنها دژی که می تواند برابر همان قلعه باشد، قلعه اصطخر فارس است. دژهای خراسان و الموت رودبار و طارم زنجان در مقابل این دژ، بسیار کوچک و ناچیزند و شاید مساحت ۱۰ یا ۱۲ دژ، مساوی اراضی قلعه رودخان باشد.»